NESNESİNE GÖRE ÇATI (NESNE- YÜKLEM İLİŞKİSİ):Nesnesine göre çatı ,yüklemin nesne alıp almamasına göre değerlendirilir.
1)Geçişli ve Geçişsiz Fiiller:
Nesne alabilen fiiller geçişlidir.Pratik olarak bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için fiile “neyi, kimi” sorularını yöneltiriz ,bu soruları yöneltebiliyorsak fiil geçişlidir, yöneltemiyorsak fiil geçişsizdir.Bir diğer yöntem ise şudur:Fiilin başına “onu” zamirini getirebiliyorsak fiil geçişlidir ,getiremiyorsak fiil geçişsizdir.
*Seni duyuyorum. ( “kimi duyuyorum?” ya da “onu duyuyorum”) (geçişli)
*Beni anladığını biliyorum. ( “neyi biliyorum? Ya da “onu biliyorum.) (geçişli)
*Lütfen otur. ( “neyi otur? Ya da “onu otur” ) (geçişsiz)
*Kitabı verir misin? (“neyi verir misin?” ya da “onu verir misin?” (geçişli)
*Burası ne güzel kokuyor. (“neyi kokuyor?” ya da “onu kokuyor”) (geçişsiz)
*Sonbaharda bitkiler ölür. (“neyi ölür? Ya da “onu ölür”) (geçişsiz)
*Seni çok seviyorum. (“kimi seviyorum?” ya da “onu seviyorum”) (geçişli)
*Bir bilinmezliğe doğru yürüyorum. (“neyi yürüyorum” ya da “onu yürüyorum”) (geçişsiz)
Not: Bir fiilin geçişli olabilmesi için cümlede mutlaka nesne olması şart değildir.Cümlede nesne olmasa bile cümle geçişli olabilir.Önemli olan “neyi, kimi” sorularını sorup soramadığımızdır.
*Gördüm; ama söyleyemedim.
2)Oldurgan ve Ettirgen Çatılı Fiiller:
Geçişsiz bir fiilin üzerine “-r,-t,-tır” eklerinden birinin getirilerek fiilin geçişli yapılmasına “oldurgan” çatılı fiil denir. Geçişli bir fiilin üzerine “-r,-t,
-tır” eklerinden biri getirilerek fiil yeniden geçişli yapılıyorsa o fiil “ettirgen” çatılı bir fiildir.Bu durumda eylemin geçişlilik derecesi arttırılmış olur ve bir başkasına yaptırma,ettirme anlamı katar.
*Adam öldü (geçişsiz) ---------------------------- Adamı öldürdü. (oldurgan)
*Günler zor geçiyor.(geçişsiz) ------------------ Günlerini zor geçiriyor.(oldurgan)
*Bu kitapları okudum (geçişli) -------------------Bu kitapları okuttum.(ettirgen)
*Her şeyi kırdım (geçişli) -------------------------Her şeyi kırdırdım (ettirgen)
*Araba durdu.(geçişsiz) -------------------------- Arabayı durdurdu (oldurgan)
*Yeni aldığım daireyi boyadım.(geçişli)--------Yeni aldığım daireyi boyattım (ettirgen)
*Saçları uzamış (geçişsiz) ------------------------Saçlarını uzatmış (oldurgan)
*Kumaşı ölçüsüne göre kestim. (geçişli)--------Kumaşı ölçüsüne göre kestirdim.(ettirgen)
*Her sabah koşarım.(geçişsiz)------------------- Yıllarca bu topraklarda at koşturduk.(oldurgan)
*İşe başladım.(geçişsiz) -------------------------- Dersleri başlattım.(oldurgan)
ÖZNESİNE GÖRE ÇATI (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ): Öznenin yüklemle ilişkisi 4 grupta incelenir.
1)Etken Fiil ve Edilgen Fiiller:
Yüklem durumundaki fiilin gösterdiği işi doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa fiil etken çatılı demektir.Yani fiilin gerçek öznesi varsa ve “l,n” çatı ekini almamışsa fiil etkendir.Bir fiil “l,n” çatı ekini almışsa ve eylemin kim tarafından yapıldığı belli değilse o fiil edilgendir. Edilgen fiillere “kim tarafından” sorusunu yönelttiğimizde cevap alamayız.
*Evi güzelce temizledi.(evi temizleyen kim? “o”, geçek öznesi var, o halde etkendir.)
b.li.ne
*Ev temizlendi. (ev kim tarafından temizlendi?cevap alamıyoruz, eylemi yapan belli değil o halde edilgen)
s.ö
*Kadın, bulaşığı yıkadı.(bulaşık kim tarafından yıkandı? “kadın” eylemi yapan belli olduğu için etken)
*Bulaşık, yıkandı. (bulaşık kim tarafından yıkandı?belli değil,cevap alamıyoruz, o halde edilgen)
*Polis, bu kişileri arıyor.(arayan kim? “polis” gerçek öznesi var eylemi yapan belli öyleyse etken)
*Bu kişiler aranıyor. (arama eylemini yapan kim? Belli değil öyleyse edilgendir)
*Masaları kenara çekti. (masaları kenara çeken kim? “adam” eylemi yapan belli öyleyse etkendir.)
*Masallar kenara çekildi.(masaları kenara çeken kim?belli değil öyleyse edilgendir)
*Sınavın iptal edileceğini söyledi.(sınavın iptal edileceğini söyleyen kim? “o” gerçek öznesi vardır,etkendir.)
*Sınavın iptal edileceği söylendi.(sınavın iptal edileceğini söyleyen kim?belli değil o halde edilgen.)
*Ilık yaz akşamlarında şarkılar söylerdik. (şarkılar söyleyen kim ? “biz” gerçek öznesi var o halde etken)
*Ayrılık gecesini hiçbir zaman unutamadım. (unutamayan kim? “ben” gerçek öznesi var o halde etken)
*En güzel şiirler gençliğin uykusuz gecelerinde yazılır. (yazma eylemini yapan kim? belli değil. edilgen)
*Çalındı umutların en güzeli benden. (edilgen)
2.Dönüşlü Fiiller:
Fiil kök ya da gövdelerine “n, l” çatı ekleri getirilerek yapılır.Dönüşlü eylemlerde özne işi bizzat kendisi yapar ve yaptığı işten de bizzat kendisi etkilenir.Edilgen fiillerle dönüşlü fiiller birbiriyle karıştırılmamalıdır. İkisi de “l,n” çatı eki alır.Ancak edilgen çatılı fiillerin gerçek öznesi yokken dönüşlü çatılı fiillerin gerçek öznesi vardır.Ayrıca dönüşlü çatılı fiillerde “kendi kendine” anlamı vardır.
* Annem geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi.
* Kocası eve gelmeyince karısı meraklanmış.
* Yüzmek için hemen soyundu.
* Çocuklar havuzda yıkandı.
* Bir Akdeniz kentinin tuz kokan sabahlarında uyanıyorum.
* Kız aynanın karşısında saatlerce süsleniyor.
* Kadın etrafa bakındı.
3. İşteş Çatılı Fiiller:
Fiil, kök ya da gövdelerine “ş, leş” çatı ekleri getirilerek yapılır.İşteş eylemler, işin birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını bildirir.İşteş çatılı fiillerde özne gerçektir.
* Sen sahilde üzgün beklerken öpüşür ay ile sular. (k)
* Görünmez dallarda kuşlar ötüşür. (b)
* Kuru güz yaprakları uçuşuyor rüzgarda.( b)
* Onunla bir süre öylece bakıştık. (k)
* Sazı ellerine alan aşıklar saatlerce atıştı. (k)
* Onunla hemen her gün telefonlaşırım. (k)
* Yolcular durakta bekleşiyordu. (b)
Not: Bazı fiiller çatı eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir.
* Türk-Yunan ordusu Sakarya’da savaştı.
* Pehlivanlar er meydanında güreştiler.
* Onunla istemeye istemeye barıştım.
* Sonunda ona kavuştum.
